نساجی سنتی و محصولات آن

منسوج ماده‌ای انعطاف‌پذیر است که با ایجاد شبکه‌ای به‌هم‌پیوسته از نخ ایجاد می‌شود. به‌طورکلی منسوجات یعنی هر آنچه بافته می‌شود! این کلمه از کلمه لاتین “texere” که به معنای بافندگی است، گرفته شده است. منسوجات نساجی سنتی در فرهنگ‌های مختلف به شکل‌های متفاوت وجود دارند و هر کدام از آن‌ها دارای زیبایی منحصربه‌فردی هستند. هم‌چنین، مهارت‌های خاص نساجی و فنون سنتی از فرهنگی به فرهنگ دیگر نیز بسیار گوناگون اند. انتقال این مهارت‌ها به نسل‌های بعدی میراثی ارزشمند برای هر فرهنگی است. در این مقاله شما را با نساجی سنتی و برخی محصولات آن آشنا می‌کنیم.

نساجی سنتی

نساجی سنتی در ایران عبارت است از پارچه‌های دستبافت، رنگ و رنگرزی و چاپ‌های سنتی و نمد که در گروه منسوجات نبافته قرار دارد. در نساجی سنتی منسوج موردنظر با استفاده از دستگاه‌های بافندگی ساده بافته می‌شود که انواع آن عبارت است از دو وردی، چهار وردی، هشت وردی و ژاکارد دستی.

مواد اولیه در نساجی سنتی (در ایران و دیگر کشورها) نخ‌هایی از جنس پنبه، پشم، ابریشم و گهگاه ماده مصنوعی است.

ازجمله دست بافته‌های سنتی می‌توان به جاجیم، جاجیمچه، گلیمچه‌ی متکازین، پلاس و هم‌چنین انواع پارچه‌ها مانند زربفت، ترمه، عبا، شمد و…اشاره کرد. در ادامه برخی از این منسوجات و محصولات توضیح داده می‌شود.

جاجیم:

این نوع دست بافته‌ها بدون پرز بوده و جنس تاروپود آن‌ها از پشم است. البته با نخ پنبه‌ای یا ترکیبی از پنبه و پشم نیز بافته می‌شوند. تفاوت در پارچه‌های جاجیم ناشی از ترکیب رنگ، ظرافت نخ و نقش و نگارهای آن است. معمولاً بین 6 تا 8 رنگ در آن‌ها به کار می‌رود. این رنگ‌ها، از نوع رنگ‌های سنتی، گیاهی و طبیعی هستند. نقوشی مانند خطوط راه‌راه، مربع، شطرنجی، زیگزاگی ، ساده و غیره در جاجیم دیده می‌شود. جالب است بدانید پیش از تولید محصولی به نام پتو، از جاجیم به‌عنوان پوششی برای گرم کردن استفاده می‌شده است.

جاجیمچه:

جاجیمچه که با نام حمام سری نیز شناخته می‌شود نوعی گلیم است. مرکز اصلی تولید آن در استان‌های گیلان و مازندران است. تاروپود جاجیمچه به ترتیب از نخ پنبه‌ای و پشمی تهیه می‌شود.

نساجی سنتی و گلیمچه‌ی متکازین:

متکازین یکی از روستاهای مازندران است که دستبافت های متنوع ازجمله گلیمچه دارد که به گلیمچه های متکازین معروف است. این گلیمچه ها بسیار مرغوب بوده و از کیفیت بالایی برخوردار است.

نقش و نگارهای آن بیشتر الهام گرفته از طبیعت است و در بافت آن‌ها نقشه کاربردی ندارد.

پلاس:

پلاس نوعی گلیم است که از ابریشم، موی بز، پشم گوسفند و یا دیگر چهارپایان اهلی بافته می‌شود. این دست بافته معمولاً به‌عنوان زیرانداز استفاده می‌شود. پلاس‌ها می‌توانند اندازه‌های مختلفی داشته باشند. پلاس مانند جاجیم بافته‌ای دورویه نیست و یک‌رویه است. پلاس بافی بیشتر در میان عشایر رایج بوده و است. زمینه پلاس معمولاً خطوط افقی و رنگارنگ است. یکی از کاربردهای مهم پلاس، به‌عنوان سیاه‌چادر است که سرپناهی برای مردمان عشایر به حساب می‌آید.

ترمه:

ترمه در ایران قدمتی طولانی دارد و زرتشتیان پایه‌گذار آن بودند. در آن زمان ترمه برای دوخت لباس‌های سنتی و مذهبی در مراسم و جشن‌های زرتشتیان استفاده می‌شده است. تاروپود پارچه‌های ترمه از ابریشم و پشم است و بیشتر به رنگ‌های عنابی، قرمز، سبز، نارنجی و مشکی دیده می‌شود. از جمله نقش‌های ترمه عبارت‌اند از: بته خرقه، شاخ گوزنی. در دوران صفوی هنر ترمه به اوج خود رسید به‌گونه‌ای که حتی این محصول به نقاط مختلف صادر می‌شد.

نساجی سنتی و شمد:

در نساجی سنتی، شمد رواندازی دست‌بافت است که در مناطق روستایی استان یزد، خراسان و توابع شهرستان بابل بافته می‌شود. این پارچه‌ی نازک با نخ پنبه‌ای، ابریشمی بافته می‌شود. البته امروزه در بافت آن از نخ‌های ویسکوز نیز استفاده می‌شود.

ماندگاری رنگ‌ها در بافت شمد بسیار زیاد است و هیچ‌گاه با شستشو رنگ‌های آن باهم ترکیب نمی‌شوند.

باکیفیت‌ترین شمدها در استان یزد تولید می‌شود و وزن بسیار کمی دارد. علاوه بر روانداز، شمد به‌عنوان پشه‌بند نیز کاربرد دارد. برخی از افراد به دلیل آشنا نبودن با شمد آن را با ملحفه اشتباه می‌گیرند.

زربفت:

پارچه‌های زری یا زربافت پارچه‌هایی بدون گره هستند که با گذراندن تاروپودها از درون یکدیگر بافته می‌شوند. برای بافت این پارچه از الیاف ابریشمی استفاده می‌شود. اگرچه امروزه از الیاف پشمی، پنبه‌ای و حتی مصنوعی نیز استفاده می‌شود. این نوع پارچه‌ها، قدمت طولانی دارند. نخستین بار در زمان هخامنشیان و سپس در زمان ساسانیان بافت پرده و پارچه‌های زری رواج داشته و برای تزئینات کاخ‌ها، معابد و … به کار برده می‌شده است.